Τετάρτη 27 Νοεμβρίου 2013

Η οικονομία ως καταλύτης κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην νοτιοανατολική μεσόγειο

Η οικονομία ως καταλύτης κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην νοτιοανατολική μεσόγειο*
 
Με μια πρώτη ματιά από έναν έμπειρο και κριτικά σκεπτόμενο αναλυτή, στο παρόν άρθρο θα μπορούσε να ασκηθεί έντονη κριτική, από τον τίτλο κιόλας. Ο λόγος, έγκειται σε δυο σημεία. Το πρώτο είναι η θεμελιώδης αντίφαση που προκύπτει από τον φαινομενικό διαχωρισμό οικονομίας από πολιτική, ενώ το δεύτερο είναι η υπεργενίκευση μιας πολύ ιδιαίτερης περιοχής, όπως η νοτιοανατολική μεσόγειος, σε ένα κοινό πλαίσιο ανάλυσης. Συνεπώς, ένα ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι, ποιός είναι ο σκοπός και ο στόχος του άρθρου. Σκοπός του παρόντος άρθρου λοιπόν είναι η εξέταση των κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών που έχουν διαδραματιστεί τα τελευταία χρόνια στην περιοχή της νοτιοανατολικής μεσογείου, ενώ στόχος είναι η αναζήτηση των αιτιών που έχουν οδηγήσει σε αυτές τις μεταβολές. Ως εκ τούτου, ο τίτλος a priory φανερώνει την οντολογική αντίληψη του συγγραφέα, καταδεικνύοντας ως καταλύτη των εξελίξεων την οικονομία.
Σε αυτό το πλαίσιο, ένα βασικό πρόβλημα που υφίσταται είναι ο χρονικός προσδιορισμός της ανάλυσης, μιας και στην εν λόγω γεωγραφική περιοχή παρουσιάζονται μια σειρά από, συχνές και συνεχής, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Για αυτό το λόγο, η έμφαση θα δοθεί στα σημαντικότερα γεγονότα τα οποία έχουν διαδραματιστεί, σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, και έχουν επηρεάσει σημαντικά τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα των λαών της περιοχής. Με βάση αυτό τον συλλογισμό, το σημαντικότερο γεγονός το οποίο έχει επισυμβεί το  τελευταίο χρονικό διάστημα και έχει έμμεσα ή/και άμεσα επιφέρει μεταβολές στην ευρύτερη νοτιοανατολική μεσόγειο είναι η παγκόσμια οικονομική κρίση. Ασφαλώς, αρκετοί μελετητές θα μπορούσαν και πάλι να ασκήσουν έντονη κριτική σε αυτή την προσέγγιση, αντιπαραθέτοντας μια σειρά από εξίσου σημαντικά γεγονότα, όπως οι αραβικές εξεγέρσεις αλλά και η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην περιοχή. Ωστόσο, η κλιμάκωση των γεωπολιτικών, γεωστρατηγικών, και γεωοικονομικών μεταβολών, οι συνεχιζόμενες ενδοκρατικές ή/και διακρατικές αντιπαραθέσεις και  συγκρούσεις, δεν πρέπει να εξετάζονται, ξεκομμένα, από το διεθνές αλλά και το περιφερειακό πλαίσιο εντός του οποίου συντελούνται . Με άλλα λόγια, βασικό αξίωμα του άρθρου είναι ότι, οι διάφορες μεταβολές που παρατηρούνται στην ευρύτερη περιοχή της ν/α μεσογείου, οφείλονται στην παγκόσμια οικονομική κρίση και τις στρατηγικές αντιμετώπισής της από τους διάφορους περιφερειακούς δρώντες που έχουν συμφέροντα, ή που αποβλέπουν  σε κέρδη στην περιοχή.     
Αυτές οι στρατηγικές επιλογές των διαφόρων περιφερειακών και διεθνών δρώντων πρωτευόντως αλλά και των τοπικών ομάδων συμφερόντων δευτερευόντως, έχουν μεταξύ πολλών άλλων επιφέρει, την σταθεροποίηση της αστάθειας, την ραγδαία μείωση του βιοτικού επιπέδου, αλλά και τον κατατεμαχισμό των πολιτικών δικαιωμάτων των λαών της περιοχής.
 
Η οικονομία ως καταλύτης
 
Με τον όρο οικονομία μπορούμε δυνητικά να προσδιορίσουμε μια σειρά, μεταβλητών και αμετάβλητων, καταστάσεων και γεγονότων, τα οποία άμεσα ή/και έμμεσα σχετίζονται με την ενδοσυστημική μίκρο και μακροοικονομική λειτουργία, και εξελίσσονται κατά βάση με αντικειμενικούς όρους.  Με άλλα λόγια, η οικονομία είναι το πεδίο που, μελετά και εξηγά, τις υλικές σχέσεις και αντιθέσεις σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές πλαίσιο. Στην διεθνή πολιτική, ο ρόλος της οικονομίας μπορεί να προσεγγισθεί με δύο διαφορετικούς τρόπους. Ο πρώτος είναι η οικονομία ως παράγοντας που καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ κρατών, καθώς και η οικονομία ως παράγοντας που καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων εντός του κάθε κράτους. Ο δεύτερος τρόπος είναι η οικονομία ως μέσο για άσκηση πολιτικής, και η οικονομία ως εργαλείο για τον καθορισμό πολιτικής. Στην περίπτωση της ΝΑ Μεσογείου, τόσο ο πρώτος τρόπος όσο και ο δεύτερος συνυπάρχουν και λειτουργούν σε κοινή πορεία. Δηλαδή, οι εξελίξεις και αναπροσαρμογές που παρατηρούνται στην στρατηγική και τακτική εφαρμογή στόχων και επιδιώξεων για έναν δρώντα, έχουν ως πεδίο δράσης τόσο τις εσωτερικές δομές όσο και το εξωτερικό (διεθνές και περιφερειακό) περιβάλλον ενός άλλου δρώντα (ή/και περισσοτέρων).        
Κατά συνέπεια, οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις σε μια σειρά από κράτη της ΝΑ Μεσογείου, έχουν άμεση συσχέτιση με τις οικονομικές εξελίξεις που συντελούνται στην ευρύτερη περιοχή.
 
Παγκόσμια οικονομική κρίση και ΝΑ Μεσόγειος
 
Το ξέσπασμα της Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης το 2007 στο χρηματοπιστωτικό σύστημα των ΗΠΑ, συνοδεύτηκε με την ραγδαία και άμεση διεθνοποίηση της κρίσης, τόσο σε όλους σχεδόν τους κλάδους της οικονομικής βιομηχανίας όσο και γεωγραφικά σε άλλες περιοχές του πλανήτη. Στην περιοχή της ΝΑ Μεσογείου, ανεξαρτήτως του βαθμού της έντασης και της μορφής, οι επιπτώσεις της κρίσης, άρχισαν να γίνονται  αισθητές σε όλα τα κράτη τις περιοχής από τα τέλη του 2008 και έπειτα. Από εκείνη την στιγμή, οι διάφορες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αντιφάσεις, που προϋπήρχαν στα κράτη, άρχισαν να εντείνονται.
Παράλληλα, σε συνδυασμό με την κρίση, η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων υποθαλάσσιων πηγών ενέργειας, οι ανταγωνισμοί στην περιοχή άρχισαν να οξύνονται, επανακαθορίζοντας σε νέα βάση τον συσχετισμό ισχύος στην περιοχή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, στις 18 Δεκεμβρίου του 2010, έμελε να αρχίσει από την Τυνησία, μια νέα εποχή ανακατατάξεων στην περιοχή. Οι αραβικές εξεγέρσεις ή για άλλους αραβική άνοιξη, είναι πλέον γεγονός.  Έτσι, τα τρία αυτά στοιχεία, δηλαδή, παγκόσμια οικονομική κρίση, υδρογονάνθρακες και αραβικές εξεγέρσεις, αποτελούν χρονικά, γεωγραφικά και γεωπολιτικά, αλληλένδετους παράγοντες, η εξέταση των οποίων οφείλει να γίνεται σε ένα κοινό πλαίσιο, έτσι ώστε να κατανοηθούν οι εξελίξεις που προκύπτουν και στα τρία μέτωπα[1].
 
Οικονομική κρίση και Αραβικές Εξεγέρσεις
 
Η αραβικές εξεγέρσεις αποτελούν ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα ζητήματα της τελευταίας τριετίας. Πολλοί μελετητές έχουν χαρακτηρίσει το φαινόμενο αυτό ως άνοιξη (παραπέμποντας στην λεγόμενη Άνοιξη της Πράγας του 1968), ενώ άλλοι ως αραβικό χειμώνα, μιας και η μέσοφεουδαρχική μορφή της εξουσίας συνεχίζεται. Σε όλες ωστόσο τις αναλύσεις γίνεται, λιγότερο ή περισσότερο, λόγος για τον κοινωνικό αυτοματισμό που λειτούργησε στις βάσεις των καταπιεσμένων αραβικών κοινωνιών. Όντος, στο σύνολο τους οι λαοί των αραβικών χωρών αποτελούν μια ομάδα καταπιεσμένων πληθυσμών με εντονότατες κοινωνικές και οικονομικές αντιφάσεις.
 Η παγκόσμια οικονομική κρίση σε συνδυασμό με μια σειρά από άλλα γεγονότα αλλά και κυρίως άλλα ζητούμενα επέφεραν της περεταίρω όξυνση αυτής της καταπίεσης, με αποτέλεσμα την έκρηξη των εξεγέρσεων. Δηλαδή, το ξέσπασμα του τυνησιακού λαού, δεν είχε ούτε θρησκευτικά, ούτε πρόσκαιρα αντικυβερνητικά κίνητρα και αίτια. Η έκρηξη προήλθε κυρίως από την ραγδαία υποχώρηση του ήδη χαμηλού βιοτικού του επιπέδου. Αν και οι αφορμές και τα αιτήματα παρουσίαζαν διαφοροποιήσεις, τα αίτια των εξεγέρσεων σε όλα τα κράτη της περιοχής, ήταν πανομοιότυπα[2]. Επομένως το ερώτημα που εγείρεται είναι γιατί σε αυτή την χρονική στιγμή. Η απάντηση βρίσκεται στο ευρύτερο γεωπολιτικό, γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό πεδίο[3]. Δηλαδή, η όξυνση των ανταγωνισμών που επέφερε η οικονομική κρίση, ανάγκασε τους κυριότερους διεθνής και περιφερειακούς παίκτες που δρουν παραδοσιακά στην περιοχή, να προβούν σε κινήσεις (οι να ευνοήσουν κινήσεις), ώστε διασφαλίσουν τα συμφέροντα τους (είτε σε νέους, ανερχόμενους δρώντες, να εξασφαλίσουν μερίδιο). Δηλαδή, όλα όσα συντελούνται (κατά κύριο λόγο) στα κράτη της βορείου Αφρικής, συνδέονται άμεσα και με τις ενεργειακές διεργασίες στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου. Συνεπώς, οι αποκαλύψεις για νέες σημαντικές πηγές ενεργειακού πλούτου την υποθαλάσσια περιοχή της ΝΑ Μεσογείου, οδήγησαν στην περεταίρω κλιμάκωση των εξελίξεων με την άμεση ή/και την έμμεση συμμετοχή ή/και εμπλοκή τρίτων (όπως πχ Γαλλία, ΕΕ, Τουρκία, ΗΠΑ, Ρωσία κτλ), στα υπό εξέλιξη μέτωπα[4][5].
 
Οικονομική κρίση και δανειακές συμβάσεις σε Ελλάδα και Κύπρο
 
Η αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης και των συνεπειών της σε Ελλάδα και Κύπρο, μπορούν να συνεισφέρουν καταλυτικά στο βασικό επιχείρημα του άρθρου, περί καθορισμού των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων στην περιοχή, οι οποίες οφείλονται στην οικονομία. Τόσο στην περίπτωση της Ελλάδας όσο και στην περίπτωση της Κύπρου, τα σκληρά και συνεχιζόμενα μετρά λιτότητας, δεν είναι άσχετα με τα γεωπολιτικά παιχνίδια της περιοχής. Τουναντίον, οι βαθιές και συνεχόμενες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που συντελούνται στα δύο κράτη, είναι συνυφασμένες με τις γεωστρατηγικές εξελίξεις στην περιοχή. Παρά τις όποιες διαφορές μεταξύ των δύο περιπτώσεων, είναι ξεκάθαρο ότι μέσω της οικονομικής οδού τα δύο κράτη έχουν απολέσει σε μεγάλο βαθμό την δυνατότητα για χάραξη, αυτόνομων οικονομικών, πολιτικών, και στρατηγικών επιλογών, ακυρώνοντας επί της ουσίας, εθνική τους κυριαρχία[6].
Ασφαλώς, κόντρα σε αυτή την προσέγγιση υπάρχουν και άλλες απόψεις οι οποίες υποστηρίζουν ότι, τα γεωπολιτικά παιχνίδια δεν συνδέονται με τα διαρθρωτικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι οικονομίες των δύο, ενώ η εξέλιξη των προβλημάτων που αφορούν τα δύο κράτη, εξαρτάτε από τους χειρισμούς των κρατών αυτών καθ αυτών. Ωστόσο, οι πολιτικές σκληρής λιτότητας και τα διάφορα μέτρα που κινούνται σε αυτή την κατεύθυνση, εφαρμόζονται σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ ανεξαρτήτως εάν είναι μέλη ή όχι της ευρωζώνης, και εάν έχουν ή όχι μνημόνια και δανειακές συμβάσεις. Άλλωστε, στην περίπτωση της Κύπρου, το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί δεν προέρχεται από το δημόσιο της χρέος, το οποίο είναι κάτω από τον μέσο όρο της ευρωζώνης, αλλά από το τραπεζικό της σύστημα[7]. Μάλιστα, η ομολογουμένως πρωτοφανής επίθεση το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Κύπρου, δεν μπορεί να αιτιολογηθεί ούτε με όρους οικονομικής εξυγίανσης, τόσο λόγο του μεγέθους της οικονομίας όσο και λόγο του γεγονότος ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Κύπρου ήταν ακόμη και αναλογικά, πολύ μικρότερο από το αντίστοιχο άλλων κρατών μελών όπως της Γερμανίας, του Βελγίου, του Λουξεμβούργου κτλ[8]. Χαρακτηριστική είναι και η πρόσφατη δήλωση του κ. Daniel Cohn-Bendit προέδρου της πολιτικής ομάδας Verts/ALE σε τοποθέτηση του στην ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ότι, η λύση στο πρόβλημα της κυπριακής οικονομίας βρίσκεται στην επίλυση του κυπριακού, με στρατηγικό επενδυτή την Τουρκία, ενώ συμπλήρωσε ότι και η Ελλάδα θα πρέπει να αναζητήσει διεξόδους σε ισχυρούς γείτονες της, εννοώντας της Τουρκία[9].
 
Συμπεράσματα
 
Συνοψίζοντας τα πιο πάνω γίνεται αντιληπτό το γεγονός ότι, οι εξελίξεις που έλαβαν χώρα την τελευταία τετραετία στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου και της Βορείου Αφρικής, δεν είναι ούτε τυχαίες ούτε χρήζουν μονοδιάστατου περιεχομένου προσέγγισης. Η γενικευμένη οικονομική, πολιτική και κοινωνική αστάθεια που παρατηρείτε στην περιοχή είναι άμεσα συνδεδεμένη με το ευρύτερο γεωπολιτικό, γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό παιχνίδι το οποίο έχει οξυνθεί λόγο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Σε αυτό το πλαίσιο, οι πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό επίπεδο των κρατών της περιοχής έχουν αλλάξει δραματικά προς το χειρότερο.
Στην περίπτωση των αραβικών κρατών, σε όλες ανεξαρτήτως τις περιπτώσεις, τα βαθύτερα αίτια των εξεγέρσεων, από την πλευρά των λαών, ήταν το ολοένα και χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο διαβίωσης. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με άλλους καθοριστικής αξίας εξωτερικούς παράγοντες όπως τα νέα ενεργειακά κοιτάσματα στην ΝΑ Μεσόγειο, αλλά και την αναζήτηση νέων πεδίων κερδοφορίας από διεθνής και περιφερειακές δυνάμεις που δρουν, ή φιλοδοξούν να αποκομίσουν οφέλη στην περιοχή, έδωσαν την επιπλέον ώθηση στην κλιμάκωση αλλά και την κατάληξη των εξεγέρσεων. Στην περίπτωση της Ελλάδας και της Κύπρου, αν και τα δεδομένα είναι διαφορετικά ως έναν βαθμό, η οικονομία χρησιμοποιήθηκε ως μέσω για την επιβολή των πολιτικών και στρατηγικών επιλογών ισχυρών περιφερειακών δρώντων, με σκοπό την γεωοικονομική τους ισχυροποίηση, καταρρακώνοντας και σε αυτές τις περιπτώσεις, ένα σύνολο κοινωνικών κατακτήσεων και πολιτικών δικαιωμάτων για τους λαούς.




[1] Patrick Nopens, (Φεβρουάριος 2013), "Geopolitical Shifts in the Eastern Mediterranean", Security Policy Brief, No. 43, available at http://www.egmontinstitute.be/papers/13/sec-gov/SPB43.pdf
[2] Martin Beck and Simone Hüser, "Political Change in the Middle East:
An Attempt to Analyse the “Arab Spring”", GIGA Research Unit: Institute of Middle East Studies, No. 203, August 2012. availble at
[3] Hamze Abbas Jamoul, "The Arab Spring: The Root Causes? " at Almanar,
[4] Mohammad Sayed Rassas, 04/10/2012, "How the Arab Spring Altered the Region and the World", at Almonitor,
[5]Kemal Kirisci, 16/05/2013, "Erdogan's Obama Agenda", at The national Interest, http://nationalinterest.org/commentary/erdogans-obama-agenda-8475
[6] Mats Persson, 24/03/2013
[7] Peter Apps and Henning Gloystein, 20/05/2013, "Insight: Desperate for bailout, Cyprus plays risky geopolitical game", at Reuters, http://www.reuters.com/article/2013/03/20/us-eurozone-cyprus-geopolitics-insight-idUSBRE92J11N20130320
[8] Νίκος Μπογιόπουλος, 21/03/2013, Ριζοσπάστης,
[9] Daniel Cohn-Bendit, 17/04/2013, on the "Current situation in Cyprus (debate)", http://www.europarl.europa.eu/ep-live/en/plenary/video?intervention=1366187963378


* Η πιο πάνω ομιλία έγινε στα πλαίσια του Mare Nostrum IV τον Περασμένο Μάιο του 2013, στην Ρόδο.

 Για το προτότυπο πατήστε: http://kemmep.gr/images/Author_PDF/Mare_Nostrum_IV/%CE%97_%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%B1_%CF%89%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BB%CF%85%CF%84.pdf

Για το ΚΕΜΜΕΠ πατήστε: http://kemmep.gr

Για το Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, πατήστε: http://www.rhodes.aegean.gr/tms/