Η οικονομία ως καταλύτης κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην νοτιοανατολική μεσόγειο

Η οικονομία ως καταλύτης κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην νοτιοανατολική μεσόγειο*

 

Με μια πρώτη ματιά από έναν έμπειρο και κριτικά σκεπτόμενο αναλυτή, στο παρόν άρθρο θα μπορούσε να ασκηθεί έντονη κριτική, από τον τίτλο κιόλας. Ο λόγος, έγκειται σε δυο σημεία. Το πρώτο είναι η θεμελιώδης αντίφαση που προκύπτει από τον φαινομενικό διαχωρισμό οικονομίας από πολιτική, ενώ το δεύτερο είναι η υπεργενίκευση μιας πολύ ιδιαίτερης περιοχής, όπως η νοτιοανατολική μεσόγειος, σε ένα κοινό πλαίσιο ανάλυσης. Συνεπώς, ένα ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι, ποιός είναι ο σκοπός και ο στόχος του άρθρου. Σκοπός του παρόντος άρθρου λοιπόν είναι η εξέταση των κοινωνικών και πολιτικών μεταβολών που έχουν διαδραματιστεί τα τελευταία χρόνια στην περιοχή της νοτιοανατολικής μεσογείου, ενώ στόχος είναι η αναζήτηση των αιτιών που έχουν οδηγήσει σε αυτές τις μεταβολές. Ως εκ τούτου, ο τίτλος a priory φανερώνει την οντολογική αντίληψη του συγγραφέα, καταδεικνύοντας ως καταλύτη των εξελίξεων την οικονομία.

Σε αυτό το πλαίσιο, ένα βασικό πρόβλημα που υφίσταται είναι ο χρονικός προσδιορισμός της ανάλυσης, μιας και στην εν λόγω γεωγραφική περιοχή παρουσιάζονται μια σειρά από, συχνές και συνεχής, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Για αυτό το λόγο, η έμφαση θα δοθεί στα σημαντικότερα γεγονότα τα οποία έχουν διαδραματιστεί, σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, και έχουν επηρεάσει σημαντικά τα κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα των λαών της περιοχής. Με βάση αυτό τον συλλογισμό, το σημαντικότερο γεγονός το οποίο έχει επισυμβεί το  τελευταίο χρονικό διάστημα και έχει έμμεσα ή/και άμεσα επιφέρει μεταβολές στην ευρύτερη νοτιοανατολική μεσόγειο είναι η παγκόσμια οικονομική κρίση. Ασφαλώς, αρκετοί μελετητές θα μπορούσαν και πάλι να ασκήσουν έντονη κριτική σε αυτή την προσέγγιση, αντιπαραθέτοντας μια σειρά από εξίσου σημαντικά γεγονότα, όπως οι αραβικές εξεγέρσεις αλλά και η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην περιοχή. Ωστόσο, η κλιμάκωση των γεωπολιτικών, γεωστρατηγικών, και γεωοικονομικών μεταβολών, οι συνεχιζόμενες ενδοκρατικές ή/και διακρατικές αντιπαραθέσεις και  συγκρούσεις, δεν πρέπει να εξετάζονται, ξεκομμένα, από το διεθνές αλλά και το περιφερειακό πλαίσιο εντός του οποίου συντελούνται . Με άλλα λόγια, βασικό αξίωμα του άρθρου είναι ότι, οι διάφορες μεταβολές που παρατηρούνται στην ευρύτερη περιοχή της ν/α μεσογείου, οφείλονται στην παγκόσμια οικονομική κρίση και τις στρατηγικές αντιμετώπισής της από τους διάφορους περιφερειακούς δρώντες που έχουν συμφέροντα, ή που αποβλέπουν  σε κέρδη στην περιοχή.     

Αυτές οι στρατηγικές επιλογές των διαφόρων περιφερειακών και διεθνών δρώντων πρωτευόντως αλλά και των τοπικών ομάδων συμφερόντων δευτερευόντως, έχουν μεταξύ πολλών άλλων επιφέρει, την σταθεροποίηση της αστάθειας, την ραγδαία μείωση του βιοτικού επιπέδου, αλλά και τον κατατεμαχισμό των πολιτικών δικαιωμάτων των λαών της περιοχής.

 

Η οικονομία ως καταλύτης

 

Με τον όρο οικονομία μπορούμε δυνητικά να προσδιορίσουμε μια σειρά, μεταβλητών και αμετάβλητων, καταστάσεων και γεγονότων, τα οποία άμεσα ή/και έμμεσα σχετίζονται με την ενδοσυστημική μίκρο και μακροοικονομική λειτουργία, και εξελίσσονται κατά βάση με αντικειμενικούς όρους.  Με άλλα λόγια, η οικονομία είναι το πεδίο που, μελετά και εξηγά, τις υλικές σχέσεις και αντιθέσεις σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές πλαίσιο. Στην διεθνή πολιτική, ο ρόλος της οικονομίας μπορεί να προσεγγισθεί με δύο διαφορετικούς τρόπους. Ο πρώτος είναι η οικονομία ως παράγοντας που καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ κρατών, καθώς και η οικονομία ως παράγοντας που καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων εντός του κάθε κράτους. Ο δεύτερος τρόπος είναι η οικονομία ως μέσο για άσκηση πολιτικής, και η οικονομία ως εργαλείο για τον καθορισμό πολιτικής. Στην περίπτωση της ΝΑ Μεσογείου, τόσο ο πρώτος τρόπος όσο και ο δεύτερος συνυπάρχουν και λειτουργούν σε κοινή πορεία. Δηλαδή, οι εξελίξεις και αναπροσαρμογές που παρατηρούνται στην στρατηγική και τακτική εφαρμογή στόχων και επιδιώξεων για έναν δρώντα, έχουν ως πεδίο δράσης τόσο τις εσωτερικές δομές όσο και το εξωτερικό (διεθνές και περιφερειακό) περιβάλλον ενός άλλου δρώντα (ή/και περισσοτέρων).        

Κατά συνέπεια, οι πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις σε μια σειρά από κράτη της ΝΑ Μεσογείου, έχουν άμεση συσχέτιση με τις οικονομικές εξελίξεις που συντελούνται στην ευρύτερη περιοχή.

 

Παγκόσμια οικονομική κρίση και ΝΑ Μεσόγειος

 

Το ξέσπασμα της Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης το 2007 στο χρηματοπιστωτικό σύστημα των ΗΠΑ, συνοδεύτηκε με την ραγδαία και άμεση διεθνοποίηση της κρίσης, τόσο σε όλους σχεδόν τους κλάδους της οικονομικής βιομηχανίας όσο και γεωγραφικά σε άλλες περιοχές του πλανήτη. Στην περιοχή της ΝΑ Μεσογείου, ανεξαρτήτως του βαθμού της έντασης και της μορφής, οι επιπτώσεις της κρίσης, άρχισαν να γίνονται  αισθητές σε όλα τα κράτη τις περιοχής από τα τέλη του 2008 και έπειτα. Από εκείνη την στιγμή, οι διάφορες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αντιφάσεις, που προϋπήρχαν στα κράτη, άρχισαν να εντείνονται.

Παράλληλα, σε συνδυασμό με την κρίση, η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων υποθαλάσσιων πηγών ενέργειας, οι ανταγωνισμοί στην περιοχή άρχισαν να οξύνονται, επανακαθορίζοντας σε νέα βάση τον συσχετισμό ισχύος στην περιοχή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, στις 18 Δεκεμβρίου του 2010, έμελε να αρχίσει από την Τυνησία, μια νέα εποχή ανακατατάξεων στην περιοχή. Οι αραβικές εξεγέρσεις ή για άλλους αραβική άνοιξη, είναι πλέον γεγονός.  Έτσι, τα τρία αυτά στοιχεία, δηλαδή, παγκόσμια οικονομική κρίση, υδρογονάνθρακες και αραβικές εξεγέρσεις, αποτελούν χρονικά, γεωγραφικά και γεωπολιτικά, αλληλένδετους παράγοντες, η εξέταση των οποίων οφείλει να γίνεται σε ένα κοινό πλαίσιο, έτσι ώστε να κατανοηθούν οι εξελίξεις που προκύπτουν και στα τρία μέτωπα[1].

 

Οικονομική κρίση και Αραβικές Εξεγέρσεις

 

Η αραβικές εξεγέρσεις αποτελούν ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα ζητήματα της τελευταίας τριετίας. Πολλοί μελετητές έχουν χαρακτηρίσει το φαινόμενο αυτό ως άνοιξη (παραπέμποντας στην λεγόμενη Άνοιξη της Πράγας του 1968), ενώ άλλοι ως αραβικό χειμώνα, μιας και η μέσοφεουδαρχική μορφή της εξουσίας συνεχίζεται. Σε όλες ωστόσο τις αναλύσεις γίνεται, λιγότερο ή περισσότερο, λόγος για τον κοινωνικό αυτοματισμό που λειτούργησε στις βάσεις των καταπιεσμένων αραβικών κοινωνιών. Όντος, στο σύνολο τους οι λαοί των αραβικών χωρών αποτελούν μια ομάδα καταπιεσμένων πληθυσμών με εντονότατες κοινωνικές και οικονομικές αντιφάσεις.

 Η παγκόσμια οικονομική κρίση σε συνδυασμό με μια σειρά από άλλα γεγονότα αλλά και κυρίως άλλα ζητούμενα επέφεραν της περεταίρω όξυνση αυτής της καταπίεσης, με αποτέλεσμα την έκρηξη των εξεγέρσεων. Δηλαδή, το ξέσπασμα του τυνησιακού λαού, δεν είχε ούτε θρησκευτικά, ούτε πρόσκαιρα αντικυβερνητικά κίνητρα και αίτια. Η έκρηξη προήλθε κυρίως από την ραγδαία υποχώρηση του ήδη χαμηλού βιοτικού του επιπέδου. Αν και οι αφορμές και τα αιτήματα παρουσίαζαν διαφοροποιήσεις, τα αίτια των εξεγέρσεων σε όλα τα κράτη της περιοχής, ήταν πανομοιότυπα[2]. Επομένως το ερώτημα που εγείρεται είναι γιατί σε αυτή την χρονική στιγμή. Η απάντηση βρίσκεται στο ευρύτερο γεωπολιτικό, γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό πεδίο[3]. Δηλαδή, η όξυνση των ανταγωνισμών που επέφερε η οικονομική κρίση, ανάγκασε τους κυριότερους διεθνής και περιφερειακούς παίκτες που δρουν παραδοσιακά στην περιοχή, να προβούν σε κινήσεις (οι να ευνοήσουν κινήσεις), ώστε διασφαλίσουν τα συμφέροντα τους (είτε σε νέους, ανερχόμενους δρώντες, να εξασφαλίσουν μερίδιο). Δηλαδή, όλα όσα συντελούνται (κατά κύριο λόγο) στα κράτη της βορείου Αφρικής, συνδέονται άμεσα και με τις ενεργειακές διεργασίες στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου. Συνεπώς, οι αποκαλύψεις για νέες σημαντικές πηγές ενεργειακού πλούτου την υποθαλάσσια περιοχή της ΝΑ Μεσογείου, οδήγησαν στην περεταίρω κλιμάκωση των εξελίξεων με την άμεση ή/και την έμμεση συμμετοχή ή/και εμπλοκή τρίτων (όπως πχ Γαλλία, ΕΕ, Τουρκία, ΗΠΑ, Ρωσία κτλ), στα υπό εξέλιξη μέτωπα[4][5].

 

Οικονομική κρίση και δανειακές συμβάσεις σε Ελλάδα και Κύπρο

 

Η αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης και των συνεπειών της σε Ελλάδα και Κύπρο, μπορούν να συνεισφέρουν καταλυτικά στο βασικό επιχείρημα του άρθρου, περί καθορισμού των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων στην περιοχή, οι οποίες οφείλονται στην οικονομία. Τόσο στην περίπτωση της Ελλάδας όσο και στην περίπτωση της Κύπρου, τα σκληρά και συνεχιζόμενα μετρά λιτότητας, δεν είναι άσχετα με τα γεωπολιτικά παιχνίδια της περιοχής. Τουναντίον, οι βαθιές και συνεχόμενες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που συντελούνται στα δύο κράτη, είναι συνυφασμένες με τις γεωστρατηγικές εξελίξεις στην περιοχή. Παρά τις όποιες διαφορές μεταξύ των δύο περιπτώσεων, είναι ξεκάθαρο ότι μέσω της οικονομικής οδού τα δύο κράτη έχουν απολέσει σε μεγάλο βαθμό την δυνατότητα για χάραξη, αυτόνομων οικονομικών, πολιτικών, και στρατηγικών επιλογών, ακυρώνοντας επί της ουσίας, εθνική τους κυριαρχία[6].

Ασφαλώς, κόντρα σε αυτή την προσέγγιση υπάρχουν και άλλες απόψεις οι οποίες υποστηρίζουν ότι, τα γεωπολιτικά παιχνίδια δεν συνδέονται με τα διαρθρωτικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι οικονομίες των δύο, ενώ η εξέλιξη των προβλημάτων που αφορούν τα δύο κράτη, εξαρτάτε από τους χειρισμούς των κρατών αυτών καθ αυτών. Ωστόσο, οι πολιτικές σκληρής λιτότητας και τα διάφορα μέτρα που κινούνται σε αυτή την κατεύθυνση, εφαρμόζονται σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ ανεξαρτήτως εάν είναι μέλη ή όχι της ευρωζώνης, και εάν έχουν ή όχι μνημόνια και δανειακές συμβάσεις. Άλλωστε, στην περίπτωση της Κύπρου, το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί δεν προέρχεται από το δημόσιο της χρέος, το οποίο είναι κάτω από τον μέσο όρο της ευρωζώνης, αλλά από το τραπεζικό της σύστημα[7]. Μάλιστα, η ομολογουμένως πρωτοφανής επίθεση το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Κύπρου, δεν μπορεί να αιτιολογηθεί ούτε με όρους οικονομικής εξυγίανσης, τόσο λόγο του μεγέθους της οικονομίας όσο και λόγο του γεγονότος ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Κύπρου ήταν ακόμη και αναλογικά, πολύ μικρότερο από το αντίστοιχο άλλων κρατών μελών όπως της Γερμανίας, του Βελγίου, του Λουξεμβούργου κτλ[8]. Χαρακτηριστική είναι και η πρόσφατη δήλωση του κ. Daniel Cohn-Bendit προέδρου της πολιτικής ομάδας Verts/ALE σε τοποθέτηση του στην ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ότι, η λύση στο πρόβλημα της κυπριακής οικονομίας βρίσκεται στην επίλυση του κυπριακού, με στρατηγικό επενδυτή την Τουρκία, ενώ συμπλήρωσε ότι και η Ελλάδα θα πρέπει να αναζητήσει διεξόδους σε ισχυρούς γείτονες της, εννοώντας της Τουρκία[9].

 

Συμπεράσματα

 

Συνοψίζοντας τα πιο πάνω γίνεται αντιληπτό το γεγονός ότι, οι εξελίξεις που έλαβαν χώρα την τελευταία τετραετία στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου και της Βορείου Αφρικής, δεν είναι ούτε τυχαίες ούτε χρήζουν μονοδιάστατου περιεχομένου προσέγγισης. Η γενικευμένη οικονομική, πολιτική και κοινωνική αστάθεια που παρατηρείτε στην περιοχή είναι άμεσα συνδεδεμένη με το ευρύτερο γεωπολιτικό, γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό παιχνίδι το οποίο έχει οξυνθεί λόγο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Σε αυτό το πλαίσιο, οι πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό επίπεδο των κρατών της περιοχής έχουν αλλάξει δραματικά προς το χειρότερο.

Στην περίπτωση των αραβικών κρατών, σε όλες ανεξαρτήτως τις περιπτώσεις, τα βαθύτερα αίτια των εξεγέρσεων, από την πλευρά των λαών, ήταν το ολοένα και χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο διαβίωσης. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με άλλους καθοριστικής αξίας εξωτερικούς παράγοντες όπως τα νέα ενεργειακά κοιτάσματα στην ΝΑ Μεσόγειο, αλλά και την αναζήτηση νέων πεδίων κερδοφορίας από διεθνής και περιφερειακές δυνάμεις που δρουν, ή φιλοδοξούν να αποκομίσουν οφέλη στην περιοχή, έδωσαν την επιπλέον ώθηση στην κλιμάκωση αλλά και την κατάληξη των εξεγέρσεων. Στην περίπτωση της Ελλάδας και της Κύπρου, αν και τα δεδομένα είναι διαφορετικά ως έναν βαθμό, η οικονομία χρησιμοποιήθηκε ως μέσω για την επιβολή των πολιτικών και στρατηγικών επιλογών ισχυρών περιφερειακών δρώντων, με σκοπό την γεωοικονομική τους ισχυροποίηση, καταρρακώνοντας και σε αυτές τις περιπτώσεις, ένα σύνολο κοινωνικών κατακτήσεων και πολιτικών δικαιωμάτων για τους λαούς.

---

[1] Patrick Nopens, (Φεβρουάριος 2013), "Geopolitical Shifts in the Eastern Mediterranean", Security Policy Brief, No. 43, available at http://www.egmontinstitute.be/papers/13/sec-gov/SPB43.pdf

[2] Martin Beck and Simone Hüser, "Political Change in the Middle East:

An Attempt to Analyse the “Arab Spring”", GIGA Research Unit: Institute of Middle East Studies, No. 203, August 2012. availble at

http://www.giga-hamburg.de/dl/download.php?d=/content/publikationen/pdf/wp203_beck-hueser.pdf

[3] Hamze Abbas Jamoul, "The Arab Spring: The Root Causes? " at Almanar,

 http://www.almanar.com.lb/english/adetails.php?eid=45439&cid=31&fromval=1

[4] Mohammad Sayed Rassas, 04/10/2012, "How the Arab Spring Altered the Region and the World", at Almonitor,

http://www.al-monitor.com/pulse/politics/2012/10/geopolitical-changes-caused-by-the-arab-spring.html#ixzz2TvXOOzEn

[5]Kemal Kirisci, 16/05/2013, "Erdogan's Obama Agenda", at The national Interest, http://nationalinterest.org/commentary/erdogans-obama-agenda-8475

[6] Mats Persson, 24/03/2013

,"Cyprus: an island pawn in a game of geopolitical chess", at The Telegraph, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/cyprus/9949860/Cyprus-an-island-pawn-in-a-game-of-geopolitical-chess.html

[7] Peter Apps and Henning Gloystein, 20/05/2013, "Insight: Desperate for bailout, Cyprus plays risky geopolitical game", at Reuters, http://www.reuters.com/article/2013/03/20/us-eurozone-cyprus-geopolitics-insight-idUSBRE92J11N20130320

[8] Νίκος Μπογιόπουλος, 21/03/2013, Ριζοσπάστης,

http://www.rizospastis.gr/columnPage.do?publDate=21/3/2013&columnId=1821

[9] Daniel Cohn-Bendit, 17/04/2013, on the "Current situation in Cyprus (debate)", http://www.europarl.europa.eu/ep-live/en/plenary/video?intervention=1366187963378

* Η πιο πάνω ομιλία έγινε στα πλαίσια του Mare Nostrum IV τον Περασμένο Μάιο του 2013, στην Ρόδο.

 Για το προτότυπο πατήστε: http://kemmep.gr/images/Author_PDF/Mare_Nostrum_IV/%CE%97_%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%B1_%CF%89%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BB%CF%85%CF%84.pdf

Για το ΚΕΜΜΕΠ πατήστε: http://kemmep.gr

Για το Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, πατήστε: http://www.rhodes.aegean.gr/tms/

Άντε και πάλι απ’ την αρχή…

Άντε και πάλι απ’ την αρχή…

Πάλι γέμισε το φατσοβιβλίο με καταγγελίες για το κλείσιμο της ΕΡΤ αυτή την φορά. Η βάρβαρη, αντιλαϊκή ...και προπαντός ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ κυβέρνηση της Ελλάδας που κλείνει την ΕΡΤ.

Ερώτηση 1:  Tο ΠΑΣΟΚ και η ΔΗΜΑΡ είναι νεοφιλελεύθερα κόμματα?

Ερώτηση 2: Η κρίση είναι κρίση νεοφιλελευθερισμού?

Ερώτηση 3: Είναι παράλογο το κλείσιμο της ΕΡΤ?

Απάντηση 1: Το ΠΑΣΟΚ ήταν και είναι (δεν παίρνω όρκο για το μέλλον …και εννοώ την ύπαρξη του), γνήσιο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, συνεπέστατο στις αρχές του. Η ΔΗΜΑΡ είναι αριστερό κόμμα. Ναι, αρέσει δεν αρέσει αυτό το κόμμα είναι ΑΡΙΣΤΕΡΟ! Τώρα αν «εσύ», ενοχλείσαι γιατί και «εσύ» θεωρείς τον εαυτό σου αριστερό, τότε … ενοχλήσου ελευθέρα!

Απάντηση 2: Όχι! Η κρίση δεν είναι ούτε κρίση νεοφιλελευθερισμού ούτε κρίση σοσιαλδημοκρατίας ούτε …ούτε..ούτε! Δεν είναι δηλαδή ούτε κρίση χρέους, ούτε κρίση διαχείρισης…  Είναι βαθύτατη κρίση του ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ! Δηλαδή, αυτό που συμβαίνει δεν είναι ούτε ότι χρήμα έχει εξαφανιστεί από την αγορά …ούτε τα προϊόντα (κεφάλαιο δηλαδή, πλούτος…).  Ξύλινο? Τι να κάνουμε, άμα η αλήθεια δυσκολεύει… Θα μου πείτε πού κολλούν αυτά με την ΕΡΤ? ΟΛΕΣ μα ΟΛΕΣ οι πολιτικές που εφαρμόζονται στην κοινωνία έχουν σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων αυτών που έχουν στα χέρια τους τα κλειδία της ίδιας της οικονομίας (δηλαδή, τα μέσα παραγωγής, τις τράπεζες, τα εργοστάσια, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια, τα ΜΜΕ, κτλ…). Στην κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίων λοιπόν, αυτό που γίνεται για να περάσει η κυκλική φάση της ύφεσης στην ανάκαμψη, είναι ΠΡΩΤΟΝ: η καταστροφή τμήματος του κεφαλαίου, και ΔΕΥΤΕΡΟΝ: η ουσιαστική υποτίμηση του κόστους και των κεκτημένων/δικαιωμάτων εργατικής δύναμης.

Απάντηση 3: Όχι! Το κλείσιμο της ΕΡΤ, οι ιδιωτικοποιήσεις, κτλ… είναι λογικότατες, και κατευθύνονται ΣΥΝΕΙΔΗΤΑ στην πιο πάνω κατεύθυνση.

 Υστερόγραφο: Υπάρχει εναλλακτική? Βεβαίως, αλλά δυστυχώς ή ευτυχώς, είναι μόνον μία… Τα κλειδιά της..οικονομίας να περάσουν στα χέρια αυτών που παράγουν τον πλούτο.

Η πολιτική οικονοµία της ενεργειακής ασφάλειας: Η Κύπρος στο επίκεντρο των περιφερειακών εξελίξεων

Εισαγωγή          

Το   ζήτηµα   της   ενεργειακής   ασφάλειας   αποτελεί   ένα   από   τα   πιο πολυσυζητηµένα  ζητήµατα της  σύγχρονης  διεθνούς  πολιτικής.  Ο  λόγος  για  την εντατικοποίηση της συζήτησης αυτού του ζητήµατος προκύπτει από το νέο πλαίσιο που δηµιουργήθηκε µε το τέλος του Ψυχρού Πολέµου, δηλαδή, τη µετάβαση από τον διπολικό στον µονοπολικό σχηµατισµό του παγκόσµιου πολιτικού συστήµατος. Κατά συνέπεια, οι νέες παγκόσµιες ισορροπίες ή η ούτω καλούµενη Νέα Τάξη πραγµάτων, έδωσε το έναυσµα για να εστιαστεί η  συζήτηση σε νέα ζητήµατα, όπως αυτό της ενεργειακής ασφάλειας. Άρα ο προσδιορισµός  της ισχύος παρουσιάζει µια σηµαντική µεταβολή, δεδοµένου ότι πλέον, πέραν την στρατιωτική ισχύος, εξίσου εάν όχι µεγαλύτερο ρόλο διαδραµατίζουν νέοι παράγοντες ισχύος όπως ο έλεγχος της ενέργειας και, εποµένως, η ενεργειακή ασφάλεια.

Ωστόσο, η κατάρρευση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος των ΗΠΑ στα τέλη του 2007, σε συνδυασµό µε την ραγδαία διεθνοποίηση την ύφεσης άρχισε να φέρνει στην επιφάνεια νέα, αντικειµενικά στοιχεία που σχετίζονται µε την ασταθή, µίκρο και µακροοικονοµική, συστηµική δοµή και κατ’ επέκταση τις υπάρχουσες νόρµες που αφορούν την  υπάρχουσα ισορροπία ισχύος. Με άλλα λόγια, η σοβαρή υποχώρηση της οικονοµικής επιρροής των ΗΠΑ, σε  συνδυασµό µε την δραµατική αύξηση ισχύος άλλων δρώντων όπως η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία και η Βραζιλία, έχει αρχίσει να µεταβάλει το διεθνές σύστηµα το οποίο οδηγείται στην πολυπολικότητα1 και αναδύεται  µια  νέα  µορφή  εφαρµογής  πολιτικής,  δηλαδή  η  διαδικασία  της περιφερειοποίησης.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι σχέσεις µεταξύ των διαφόρων ισχυρών πόλων όχι µόνον δεν παρουσιάζουν συγκλίσεις, τουναντίον, για µια σειρά από αντικειµενικούς αλλά  και   υποκειµενικούς  λόγους,   παρατηρείται   οξεία   σύγκρουση,   έξαρση ανταγωνισµών,  αντιθετικά  και  αλληλοσυγκρουόµενα  συµφέροντα.  Μια  από  τις πλέον  ασταθείς περιοχές, όπου  συγκρούονται αντιτιθέµενα συµφέροντα, είναι το «υποπεριφερειακό  σύµπλεγµα   ασφαλείας»2     της   Μέσης   Ανατολής   και   της νοτιοανατολικής  Μεσογείου.   Η   περιοχή   αυτή   συγκεντρώνει   όλα   εκείνα   τα χαρακτηριστικά  τα  οποία  έχουν  ανάγκη  περιφερειακοί  και  παγκόσµιοι δρώντες, προκειµένου να αποκτήσουν  συγκριτικό πλεονέκτηµα έναντι των αντιπάλων τους, αυξάνοντας  την  ισχύ  τους  σε  γεωπολιτικό,  γεωστρατηγικό,  και  γεωοικονοµικό επίπεδο. Τα πλούσια κοιτάσµατα φυσικού αερίου, και πιθανότατα πετρελαίου, σε συνάρτηση µε  την δυνατότητα καθορισµού επιλογής, αξιοποίησης και προµήθειας των  ενεργειακών  αποθεµάτων, αποτελούν  το  βασικό  ζητούµενο για  όλους  όσοι εµπλέκονται, άµεσα ή έµµεσα, στα τεκταινόµενα της περιοχής, τουλάχιστον  όσον αφορά την Ν/Α Μεσόγειο και πιο συγκεκριµένα την Κύπρο.

Τούτου λεχθέντος, τα τελευταία γεγονότα σχετικά µε την αντιµετώπιση των οικονοµικών  διελκυστίνδων  στις  οποίες  έχει  περιέλθει  η  Κυπριακή  ∆ηµοκρατία (Κ∆),  δεν  µπορούν να  προσεγγιστούν, κατανοηθούν,  εξηγηθούν  και  αναλυθούν, αποκοµµένα  από  το  ευρύτερο  γεωπολιτικό,  γεωστρατηγικό  και  γεωοικονοµικό πλαίσιο της παρούσας συγκυρίας. Ασφαλώς, στόχος αυτού του άρθρου δεν είναι η κριτική ανάλυση  των  χειρισµών  ούτε  της  Κ∆  αλλά  ούτε  και  των  υπολοίπων εµπλεκόµενων µερών στο ζήτηµα αυτό όπως η ΕΕ, η Οµοσπονδία της Ρωσίας, κτλ. Σκοπός  και  στόχος  του  παρόντος  άρθρου  είναι,  να   συµβάλει  στην  ευρύτερη συζήτηση γύρω από το ζήτηµα των κυπριακών υδρογονανθράκων, αναδεικνύοντας την διαλεκτική σχέση και σύνδεση µεταξύ του ζητήµατος των υδρογονανθράκων µε την διαχείριση της οικονοµικής κρίσης, εξηγώντας την στάση, την τακτική, και την συµπεριφορά των διαφόρων περιφερειακών δρώντων, σε τοπικό  επίπεδο και όσον αφορά την Κ∆.

Η Κυπριακή ∆ηµοκρατία αντιµέτωπη µε την κρίση

Η δύσκολη οικονοµικά κατάσταση για την Κ∆ αποτελεί µια πραγµατικότητα η οποία άρχισε ουσιαστικά να  γίνεται µη διαχειρίσιµη τους τελευταίους µήνες και ειδικότερα µετά από το «κούρεµα» του ελληνικού χρέους, το  οποίο στοίχισε στην Κ∆  περί  τα  πέντε  δισεκατοµµύρια ευρώ3. Κορυφαία  στιγµή  αυτής  της  πορείας αποτέλεσε  η  αίτηση της απερχόµενης κυβέρνησης της Κ∆, στις 24ης  Ιουνίου του 20124, για παροχή οικονοµικής βοήθειας από τον µηχανισµό της Τρόικας. Έκτοτε, η διαπραγµάτευση   µεταξύ   Τρόικας   και    Κ∆     συνέχιζε,    εν    µέσω    σφοδρών αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της Κ∆ λόγω της προεκλογικής περιόδου5, µέχρι και το πρώτο δεκαπενθήµερο από την εκλογή της νέας κυβέρνησης. Ωστόσο, η απόλυτη κορύφωση των εξελίξεων έµελλε να έρθει στις 19 Μαρτίου, όταν η Κυπριακή Βουλή απέρριψε  την  απόφαση  που  πάρθηκε  κατά  την  διάρκεια  της  συνεδρίασης  του Eurogroup, η οποία προέβλεπε για πρώτη φορά στα παγκόσµια οικονοµικά χρονικά, κούρεµα καταθέσεων6, κάτι το οποίο σύµφωνα µε την Τρόικα θα πρέπει να γίνει σε κάθε περίπτωση λόγω του τεραστίου και µη βιώσιµου τραπεζικού συστήµατος της Κ∆. Από εκείνη την στιγµή µέχρι και την σύναψη τελικής συµφωνίας το βράδυ της 24ης   Μαρτίου, τα  όσα έγιναν αλλά και  αυτά που δεν έγιναν, έµοιαζαν σαν µια ιδιαίτερη  παρτίδα  σκακιού:   ο  ένας  παίκτης  έκανε  µία  κίνηση  εντυπωσιασµού απαντώντας στην κίνηση που προηγήθηκε, για να υποκύψει µε το κεφάλι σκυµµένο στην αµέσως επόµενη κίνηση. Ασφαλώς, πέραν των δύο βασικών συντελεστών των εξελίξεων, σηµαντικό ρόλο διαδραµάτισαν (έµµεσα ή/και άµεσα) στις εξελίξεις των τελευταίων ηµερών και µία σειρά από άλλους δρώντες, προεξάρχουσας της Ρωσίας.

Το Eurogroup, η Ρωσία και η τελική κατάληξη: µύθοι και πραγµατικότητες

Μπροστά σε αυτές τις εξελίξεις, η Κυπριακή Βουλή βρέθηκε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση για διάφορους λόγους, πρωτίστως όµως βρέθηκε µπροστά στο µεγάλο δίληµµα, δηλαδή το εάν θα έπρεπε να υπερψηφίσει την απόφαση που πάρθηκε στο Eurogroup ή να την   καταψηφίσει.              Με   άλλα   λόγια,   από   την   µία   µεριά, καταψηφίζοντας την πρόταση, λόγω της σκληρότητας και της µεγάλης αδικίας των προνοιών  της  πρότασης, η  Βουλή θα  αύξανε  δραµατικά τον  κίνδυνο περαιτέρω επιδείνωσης της κυπριακής οικονοµίας, καθιστώντας ορατό τον κίνδυνο της άµεσης χρεοκοπίας  του   χρηµατοπιστωτικού  συστήµατος  της   χώρας.  Από  την  άλλη, υπερψηφίζοντας την πρόταση η ζηµιά στην κυπριακή οικονοµία, τόσο σε µίκρο όσο και σε µακροοικονοµικό επίπεδο, θα ήταν αντίστοιχη µε αυτή του 1974. Επιπλέον, ένα  ακόµη  στοιχείο,  σύµφωνα µε  τις  επίσηµες τοποθετήσεις  των  περισσοτέρων κοµµάτων, ήταν και το γεγονός ότι µε την απόφαση αυτή, αυτός ο οποίος πλήττεται σε  µεγαλύτερο  βαθµό  είναι  οι  ρωσικές  καταθέσεις  δισεκατοµµυρίων ευρώ  που βρίσκονται στις κυπριακές τράπεζες. Συνεπώς, µε την απόρριψη της απόφασης του Eurogroup, τέθηκε άµεσα επί τάπητος, η αναγκαιότητα για να εξευρεθεί άλλη λύση, και η προσοχή πλέον στράφηκε στην Ρωσία. Αυτή ήταν και η λογική εξέλιξη τόσο για την πλειοψηφία των κοµµάτων όσο και για την  κοινή γνώµη στο νησί, αφού πρώτον, η Ρωσία έχει ήδη παραχωρήσει δάνειο ύψους 2.5 δις στην Κ∆, δεύτερον, η ίδια πλήττεται (ή, σύµφωνα µε αρκετούς, στοχοποιείται) άµεσα από το προτεινόµενο κούρεµα, και τρίτον, η υπό διαµόρφωση κατάσταση αποτελεί µοναδική ευκαιρία για την  Ρωσία,  να  εδραιώσει  την  παρουσία  της  στο  νησί,  και  τους  ενεργειακούς σχεδιασµούς στην περιοχή7.

Ωστόσο, οι µεγάλες προσδοκίες της κυπριακής πλευράς από την Ρωσία ως εναλλακτική λύση,  διαψεύστηκαν,  µε   αποτέλεσµα  την  εκ   νέου  στροφή  στο Eurogroup. Η κυπριακή   κυβέρνηση  απέστειλε    εσπευσµένα   τον  υπουργό οικονοµικών, κ. Σαρρή, στην Ρωσία µε σκοπό την διερεύνηση πιθανών λύσεων. Εδώ ακριβώς είναι και το σηµείο στο οποίο ακούστηκαν µια σειρά από ανακρίβειες, µη διασταυρωµένες ή/και επιβεβαιωµένες πληροφορίες, µεταφυσικές προσεγγίσεις περί ξανθού γένους, θεωρίες συνοµωσίας και ούτω καθ` εξής. Από κυπριακής πλευράς, τα δύο ζητήµατα που τέθηκαν δεν ήταν ούτε η παραχώρηση στην Ρωσία της διαχείρισης του φυσικού αερίου, αλλά ούτε και η παραχώρηση εδάφους µε σκοπό την δηµιουργία ναυτικής στρατιωτικής βάσης. Σύµφωνα µε δηλώσεις του κ. Σαρρή, τα δύο ζητήµατα ήταν η αγορά µιας ή/και δύο κυπριακών τραπεζών από την Ρωσία, και η παράταση στην αποπληρωµή του δανείου των 2.5 δις µε µετατροπή του επιτοκίου από 4.5% σε 2.5%. Έπειτα από την διήµερη παραµονή του στην Μόσχα, ο Κύπριος ΥΠ.ΟΙΚ, επέστρεψε στο νησί λέγοντας ότι δεν κατέστη δυνατή µία συµφωνία για το φλέγον ζήτηµα των δύο τραπεζών, αλλά ότι έχει επέλθει αρχική συµφωνία στο ζήτηµα της επιµήκυνσης της αποπληρωµής. Υπό το πρίσµα αυτών των γεγονότων και µε τον χρόνο  να  πιέζει,  η  Κ∆  επέστρεψε  στην  λύση  της  Τρόικας,  δηλαδή,  κούρεµα καταθέσεων (το ποσοστό του οποίου µέχρι στιγµής δεν έχει αποσαφηνιστεί), αύξηση εταιρικού φόρου, ιδιωτικοποιήσεις κερδοφόρων ηµικρατικών οργανισµών, κτλ.

Συµπεράσµατα

Η πολιτική  και  η  οικονοµία  είναι  έννοιες  ταυτόσηµες  και  όχι  διακριτές. Συνεπώς, ο τρόπος µε τον οποίο οι διάφοροι εµπλεκόµενοι έδρασαν και δρουν, δεν είναι ούτε στατικός ούτε µονοδιάστατος. Το βασικό επιχείρηµα της Τρόικας που την οδήγησε στην απόφαση για κούρεµα καταθέσεων ήταν το µεγάλο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα της Κύπρου και δη το τραπεζικό (συζήτηση η οποία είχε ξεκινήσει από τις κατηγορίες για ξέπλυµα χρήµατος), το οποίο υπερβαίνει σχεδόν εφτά φορές το ΑΕΠ του κράτους. Ωστόσο, αυτή η διαπίστωση έρχεται σε  αντίφαση µε την κατάσταση που υφίσταται σε όλα σχεδόν τα κράτη µέλη της ΕΕ (εντός και εκτός ευρωζώνης). Παραδείγµατος χάριν,  στο  Λουξεµβούργο ο  χρηµατοπιστωτικός τοµέας είναι  20 φορές  µεγαλύτερος  από  το  κρατικό  ΑΕΠ,  στο  Ηνωµένο  Βασίλειο,  τρείς  µόλις τράπεζες  (RBS, Barclays, HSBC), ξεπερνούν  κατά  τέσσερις  φορές  το  ΑΕΠ της χώρας,  ενώ  στην  Γερµανία  η  Deutsche  Bank,  έχει  κύκλο  εργασιών  ίσο  µε  το γερµανικό ΑΕΠ8.

Ωστόσο,  η  εµµονή  της  Τρόϊκας  (Ευρωπαϊκή  Κεντρική  Τράπεζα,  ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο και Ευρωπαϊκή Επιτροπή), σε αυτό το αξίωµα όσον αφορά την Κυπριακή ∆ηµοκρατία συνδέεται άµεσα µε την ύπαρξη  ενεργειακού πλούτου στην χώρα. Εποµένως, η ένταξη της Κ∆ σε µνηµονική σύµβαση µε την Τρόικα, έχει ως απώτερο στόχο τόσο τα κοιτάσµατα αυτά καθ` εαυτά όσο και τον έλεγχο και την αξιοποίηση της κρίσιµης γεωστρατηγικά θέσης της Κύπρου. Από την άλλη, η στάση της  Ρωσίας,  είναι  εξηγήσιµη, ξεκάθαρη  και  λογικότατη.  Η  ΕΕ  για  την  Ρωσία, αποτελεί τον µεγαλύτερο και σηµαντικότερο εµπορικό της εταίρο. Εποµένως, τα επιχειρήµατα όπως η Ρωσία,  εκδικείται την Κ∆ για την πρόθεση της να ενταχθεί στον Συνεταιρισµό για την Ειρήνη (ΣγΕ), ή το γεγονός ότι ο  Κύπριος Πρόεδρος απεδέχθη την πρότασης του Eurogroup χωρίς να ρωτήσει προηγουµένως της Ρωσία, δεν αποτελούν σοβαρή προσέγγιση. Εκτός από την απόλυτη ανάγκη που έχει η ΕΕ το ρωσικό ενεργειακό µονοπώλιο, έχει και η Ρωσία ανάγκη την ευρωπαϊκή αγορά. Άρα, η πρόταση της Κ∆ για την κάλυψη των τραπεζικών αναγκών, δεν απέφερε κανένα άµεσο κέρδος για την Ρωσία. Ο µόνος τρόπος που θα οδηγούσε την Ρωσία να διακινδυνεύσει  την  διατάραξη  των  σχέσεων  της  µε  την  ΕΕ  και  ειδικά  µε  την Γερµανία, θα ήταν να δοθούν από πλευράς Κ∆,  ελαστικότερες προτάσεις, που να αποφέρουν λόγου χάριν στον ρωσικό παράγοντα, άµεσο και ξεκάθαρο ρόλο στην διαχείριση του κυπριακού φυσικού αερίου.

Παρ`  όλα  αυτά,  το  άλλο  ζήτηµα  που  προκύπτει  είναι  κατά  πόσον  η πρωτοφανής απόφαση του  Eurogroup για κούρεµα καταθέσεων, είναι µια τυχαία απόφαση (η οποία προέκυψε από λάθος εκτιµήσεις της Τρόικας και του Eurogroup), ή  εάν  αποτελεί  µια συνειδητή  στρατηγική  επιλογή  µε συγκεκριµένους στόχους. Αρκετοί  πολιτικοί αναλυτές  κάνουν     λόγο      για µία  λάθος  απόφαση,  η οποία µετατρέπει στην ουσία την Κ∆, σε ένα οικονοµικό πειραµατόζωο, δηµιουργώντας έτσι  ένα  νέο  προηγούµενο, το  οποίο  θα  φέρει  ραγδαίες  εξελίξεις  σε  µια σειρά κρατών. Αυτή η προσέγγιση, ίσως και να επιβεβαιωθεί, ωστόσο, αυτή είναι µόνον η µια πτυχή. Η άλλη πτυχή, που είναι και η σηµαντικότερη σε σχέση µε την Κύπρο, είναι τα βραχυπρόθεσµα αποτελέσµατα αυτής της απόφασης. Το πρώτο αποτέλεσµα που  έχει  ήδη   αρχίσει  να   διαφαίνεται    είναι   η   καταστροφή  του   πάλαι   ποτέ χρηµατοπιστωτικού  τοµέα της Κ∆, η σηµαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου, η µεγάλη αύξηση της ανεργίας και της υποαπασχόλησης, κτλ. Κατάσταση η οποία εναρµονίζεται µε τις γενικότερες κατευθύνσεις της ΕΕ, όπως σκιαγραφούνται από την νέα πολιτική στρατηγική ΕΕ-20209. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι, για την ΕΕ η περίπτωση της Κ∆ αποτελεί µία από τις ελάχιστες εναλλακτικές, που έχει να διαχειριστεί, προκειµένου να αποκτήσει την ενεργειακή της απεξάρτηση από το ρωσικό ενεργειακό µονοπώλιο.

Καταληκτικά, ανεξαρτήτως από την αποδοχή των µέτρων της Τρόικας από την Κ∆, τίποτα δεν µπορεί να προεξοφλήσει τη συνέχεια. Όλα µπορούν να µεταβληθούν. Στο παιχνίδι υπάρχει µια σειρά από αστάθµητους παράγοντες και ανοικτά ζητήµατα. Μερικά από αυτά, τα οποία θα βαρύνουν καθοριστικά τις επόµενες εξελίξεις στο ζήτηµα, είναι σε περιφερειακό επίπεδο η περαιτέρω εµβάθυνση της κρίσης σε µια σειρά από χώρες τις περιοχής, η εξέλιξη της κρίσης στην Συρία, µια πιθανή µεταβολή συµφερόντων σε δρώντες κλειδιά όπως το Ισραήλ, αλλά και  οι  αντιδράσεις της Ρωσίας. Παράλληλα, την εξέλιξη των πραγµάτων µπορεί να µεταβάλει δραστικά και η ίδια η Κ∆, εάν προβεί σε µία σειρά στρατηγικών επιλογών που θα µπορούσαν να την  βγάλουν  από  το  αδιέξοδο,  όπως  η  επανεξέταση  της  παρουσίας  σε  ΕΕ  και ευρωζώνη, αλλά και η παράλληλη σύναψη συνεργασιών κοινής ωφέλειας µε τρίτες χώρες στο πλαίσιο αξιοποίησης του φυσικού της πλούτου. Σε αντίθετη περίπτωση το µέλλον της Κ∆ και του λαού της κρίνεται ιδιαζόντως ζοφερό, µη αποκλειόµενης και της πιθανότητας αρνητικών εξελίξεων και στο ανοικτό Κυπριακό.

Υποσημειώσεις

1.   Με τον όρο πολυπολικότητα (multipolarity), προσδιορίζεται ο δοµικός συσχετισµός ισχύος ενός του  παγκόσµιου συστήµατος διακυβέρνησης. Σε αντίθεση µε το στάδιο της µονοπολικότητας όπου σε παγκόσµιο επίπεδο υπάρχει ένας πανίσχυρος δρώντας (Superpower) που καθορίζει τις ισορροπίες, στο στάδιο της πολυπολικότητας αυτό αλλάζει, αφού ο συσχετισµός ισχύος διαµοιράζεται σε περισσότερους πόλους ισχύος.

2.    Ως  υποπεριφερειακό  σύµπλεγµα ασφαλείας  (Sub-regional  security  complex),  προσδιορίζεται  µια  συγκεκριµένη γεωγραφικά περιοχή, στην οποία όλα όσα συντελούνται έχουν άµεση ή έµµεση επίδραση στα  ζητήµατα όλης της
περιοχής (Για περισσότερα βλπ. B Buzan, B. and Wæer, O. (2003) Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University Press).

3.  Βλπ. Καθηµερινή, 08/02/2012, http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathbreak_1_08/02/2013_482581

4. Μάριος Αδάµου, 30/12/12 Η Σηµερινή, http://www.sigmalive.com/simerini/politics/reportaz/548433

5. Η προεκλογική περίοδος στην Κύπρο έκλεισε µε την εκλογή του Νίκου Αναστασιάδη µε ποσοστό 57.48%, βλπ
Κυπριακό Πρακτορείο Ειδήσεων http://www.proedrikes2013.gov.cy/news/20130224_21.htm

6. Συγκεκριµένα, η απόφαση του Eurogroup την οποία ο Κύπριος Πρόεδρος απεδέχθη, προέβλεπε (µεταξύ πολλών άλλων) κούρεµα 6.5% σε καταθέσεις µέχρι και 100.000 ευρώ (κάτι το οποίο ειρήσθω εν παρόδω, αντίκειται στο ευρωπαϊκό κεκτηµένο), και 9.9% σε καταθέσεις άνω των 100.000. Για περισσότερα βλπ. Kambas M and Tagaris K.
Huffington Post 24/03/2013 http://www.huffingtonpost.com/2013/03/24/saving-cyprus- economy_n_2943744.html?utm_hp_ref=business
7.Νίκος  Τριµικλινιώτης, 25/03/2013 http://www.opendemocracy.net/nicos-trimiklinioti/cyprus-eurocrisis-beginning-of- end-of-eurozone
8.  Νικος Μπογιόπουλος, 21/03/2013, Ριζοσπάστης
http://www.rizospastis.gr/columnPage.do?publDate=21/3/2013&columnId=1821
9.  Η στρατηγική ΕΕ-2020, είναι η νέα στρατηγική που καθορίζει της πολιτικές και οικονοµικές δράσεις της ΕΕ µε βασικά στοιχεία, την χωρίς αποκλεισµούς ανάπτυξη, την ανταγωνιστικότητα, το ευέλικτο και φτηνό εργατικό δυναµικό, κτλ. Για περισσότερα βλπ. 31/01/2010 Ριζοσπάστης,
http://www.rizospastis.gr/story.do?id=5478449&publDate=31/1/2010

*  Το παρόν άρθρο, έχει αρχικά δημοσιευθεί από το ΚΕΜΜΕΠ, τον περασμένο Μάρτιο, στο παρακάτω link:

http://www.kemmep.gr/index.php/2013-03-22-13-55-24/40-2013-04-10-08-53-07

Για περισσότερα σχετικά με το ΚΕΜΜΕΠ: 

http://www.kemmep.gr/