Η πολιτική οικονοµία της ενεργειακής ασφάλειας: Η Κύπρος στο επίκεντρο των περιφερειακών εξελίξεων

Εισαγωγή          

Το   ζήτηµα   της   ενεργειακής   ασφάλειας   αποτελεί   ένα   από   τα   πιο πολυσυζητηµένα  ζητήµατα της  σύγχρονης  διεθνούς  πολιτικής.  Ο  λόγος  για  την εντατικοποίηση της συζήτησης αυτού του ζητήµατος προκύπτει από το νέο πλαίσιο που δηµιουργήθηκε µε το τέλος του Ψυχρού Πολέµου, δηλαδή, τη µετάβαση από τον διπολικό στον µονοπολικό σχηµατισµό του παγκόσµιου πολιτικού συστήµατος. Κατά συνέπεια, οι νέες παγκόσµιες ισορροπίες ή η ούτω καλούµενη Νέα Τάξη πραγµάτων, έδωσε το έναυσµα για να εστιαστεί η  συζήτηση σε νέα ζητήµατα, όπως αυτό της ενεργειακής ασφάλειας. Άρα ο προσδιορισµός  της ισχύος παρουσιάζει µια σηµαντική µεταβολή, δεδοµένου ότι πλέον, πέραν την στρατιωτική ισχύος, εξίσου εάν όχι µεγαλύτερο ρόλο διαδραµατίζουν νέοι παράγοντες ισχύος όπως ο έλεγχος της ενέργειας και, εποµένως, η ενεργειακή ασφάλεια.

Ωστόσο, η κατάρρευση του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος των ΗΠΑ στα τέλη του 2007, σε συνδυασµό µε την ραγδαία διεθνοποίηση την ύφεσης άρχισε να φέρνει στην επιφάνεια νέα, αντικειµενικά στοιχεία που σχετίζονται µε την ασταθή, µίκρο και µακροοικονοµική, συστηµική δοµή και κατ’ επέκταση τις υπάρχουσες νόρµες που αφορούν την  υπάρχουσα ισορροπία ισχύος. Με άλλα λόγια, η σοβαρή υποχώρηση της οικονοµικής επιρροής των ΗΠΑ, σε  συνδυασµό µε την δραµατική αύξηση ισχύος άλλων δρώντων όπως η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία και η Βραζιλία, έχει αρχίσει να µεταβάλει το διεθνές σύστηµα το οποίο οδηγείται στην πολυπολικότητα1 και αναδύεται  µια  νέα  µορφή  εφαρµογής  πολιτικής,  δηλαδή  η  διαδικασία  της περιφερειοποίησης.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι σχέσεις µεταξύ των διαφόρων ισχυρών πόλων όχι µόνον δεν παρουσιάζουν συγκλίσεις, τουναντίον, για µια σειρά από αντικειµενικούς αλλά  και   υποκειµενικούς  λόγους,   παρατηρείται   οξεία   σύγκρουση,   έξαρση ανταγωνισµών,  αντιθετικά  και  αλληλοσυγκρουόµενα  συµφέροντα.  Μια  από  τις πλέον  ασταθείς περιοχές, όπου  συγκρούονται αντιτιθέµενα συµφέροντα, είναι το «υποπεριφερειακό  σύµπλεγµα   ασφαλείας»2     της   Μέσης   Ανατολής   και   της νοτιοανατολικής  Μεσογείου.   Η   περιοχή   αυτή   συγκεντρώνει   όλα   εκείνα   τα χαρακτηριστικά  τα  οποία  έχουν  ανάγκη  περιφερειακοί  και  παγκόσµιοι δρώντες, προκειµένου να αποκτήσουν  συγκριτικό πλεονέκτηµα έναντι των αντιπάλων τους, αυξάνοντας  την  ισχύ  τους  σε  γεωπολιτικό,  γεωστρατηγικό,  και  γεωοικονοµικό επίπεδο. Τα πλούσια κοιτάσµατα φυσικού αερίου, και πιθανότατα πετρελαίου, σε συνάρτηση µε  την δυνατότητα καθορισµού επιλογής, αξιοποίησης και προµήθειας των  ενεργειακών  αποθεµάτων, αποτελούν  το  βασικό  ζητούµενο για  όλους  όσοι εµπλέκονται, άµεσα ή έµµεσα, στα τεκταινόµενα της περιοχής, τουλάχιστον  όσον αφορά την Ν/Α Μεσόγειο και πιο συγκεκριµένα την Κύπρο.

Τούτου λεχθέντος, τα τελευταία γεγονότα σχετικά µε την αντιµετώπιση των οικονοµικών  διελκυστίνδων  στις  οποίες  έχει  περιέλθει  η  Κυπριακή  ∆ηµοκρατία (Κ∆),  δεν  µπορούν να  προσεγγιστούν, κατανοηθούν,  εξηγηθούν  και  αναλυθούν, αποκοµµένα  από  το  ευρύτερο  γεωπολιτικό,  γεωστρατηγικό  και  γεωοικονοµικό πλαίσιο της παρούσας συγκυρίας. Ασφαλώς, στόχος αυτού του άρθρου δεν είναι η κριτική ανάλυση  των  χειρισµών  ούτε  της  Κ∆  αλλά  ούτε  και  των  υπολοίπων εµπλεκόµενων µερών στο ζήτηµα αυτό όπως η ΕΕ, η Οµοσπονδία της Ρωσίας, κτλ. Σκοπός  και  στόχος  του  παρόντος  άρθρου  είναι,  να   συµβάλει  στην  ευρύτερη συζήτηση γύρω από το ζήτηµα των κυπριακών υδρογονανθράκων, αναδεικνύοντας την διαλεκτική σχέση και σύνδεση µεταξύ του ζητήµατος των υδρογονανθράκων µε την διαχείριση της οικονοµικής κρίσης, εξηγώντας την στάση, την τακτική, και την συµπεριφορά των διαφόρων περιφερειακών δρώντων, σε τοπικό  επίπεδο και όσον αφορά την Κ∆.

Η Κυπριακή ∆ηµοκρατία αντιµέτωπη µε την κρίση

Η δύσκολη οικονοµικά κατάσταση για την Κ∆ αποτελεί µια πραγµατικότητα η οποία άρχισε ουσιαστικά να  γίνεται µη διαχειρίσιµη τους τελευταίους µήνες και ειδικότερα µετά από το «κούρεµα» του ελληνικού χρέους, το  οποίο στοίχισε στην Κ∆  περί  τα  πέντε  δισεκατοµµύρια ευρώ3. Κορυφαία  στιγµή  αυτής  της  πορείας αποτέλεσε  η  αίτηση της απερχόµενης κυβέρνησης της Κ∆, στις 24ης  Ιουνίου του 20124, για παροχή οικονοµικής βοήθειας από τον µηχανισµό της Τρόικας. Έκτοτε, η διαπραγµάτευση   µεταξύ   Τρόικας   και    Κ∆     συνέχιζε,    εν    µέσω    σφοδρών αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της Κ∆ λόγω της προεκλογικής περιόδου5, µέχρι και το πρώτο δεκαπενθήµερο από την εκλογή της νέας κυβέρνησης. Ωστόσο, η απόλυτη κορύφωση των εξελίξεων έµελλε να έρθει στις 19 Μαρτίου, όταν η Κυπριακή Βουλή απέρριψε  την  απόφαση  που  πάρθηκε  κατά  την  διάρκεια  της  συνεδρίασης  του Eurogroup, η οποία προέβλεπε για πρώτη φορά στα παγκόσµια οικονοµικά χρονικά, κούρεµα καταθέσεων6, κάτι το οποίο σύµφωνα µε την Τρόικα θα πρέπει να γίνει σε κάθε περίπτωση λόγω του τεραστίου και µη βιώσιµου τραπεζικού συστήµατος της Κ∆. Από εκείνη την στιγµή µέχρι και την σύναψη τελικής συµφωνίας το βράδυ της 24ης   Μαρτίου, τα  όσα έγιναν αλλά και  αυτά που δεν έγιναν, έµοιαζαν σαν µια ιδιαίτερη  παρτίδα  σκακιού:   ο  ένας  παίκτης  έκανε  µία  κίνηση  εντυπωσιασµού απαντώντας στην κίνηση που προηγήθηκε, για να υποκύψει µε το κεφάλι σκυµµένο στην αµέσως επόµενη κίνηση. Ασφαλώς, πέραν των δύο βασικών συντελεστών των εξελίξεων, σηµαντικό ρόλο διαδραµάτισαν (έµµεσα ή/και άµεσα) στις εξελίξεις των τελευταίων ηµερών και µία σειρά από άλλους δρώντες, προεξάρχουσας της Ρωσίας.

Το Eurogroup, η Ρωσία και η τελική κατάληξη: µύθοι και πραγµατικότητες

Μπροστά σε αυτές τις εξελίξεις, η Κυπριακή Βουλή βρέθηκε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση για διάφορους λόγους, πρωτίστως όµως βρέθηκε µπροστά στο µεγάλο δίληµµα, δηλαδή το εάν θα έπρεπε να υπερψηφίσει την απόφαση που πάρθηκε στο Eurogroup ή να την   καταψηφίσει.              Με   άλλα   λόγια,   από   την   µία   µεριά, καταψηφίζοντας την πρόταση, λόγω της σκληρότητας και της µεγάλης αδικίας των προνοιών  της  πρότασης, η  Βουλή θα  αύξανε  δραµατικά τον  κίνδυνο περαιτέρω επιδείνωσης της κυπριακής οικονοµίας, καθιστώντας ορατό τον κίνδυνο της άµεσης χρεοκοπίας  του   χρηµατοπιστωτικού  συστήµατος  της   χώρας.  Από  την  άλλη, υπερψηφίζοντας την πρόταση η ζηµιά στην κυπριακή οικονοµία, τόσο σε µίκρο όσο και σε µακροοικονοµικό επίπεδο, θα ήταν αντίστοιχη µε αυτή του 1974. Επιπλέον, ένα  ακόµη  στοιχείο,  σύµφωνα µε  τις  επίσηµες τοποθετήσεις  των  περισσοτέρων κοµµάτων, ήταν και το γεγονός ότι µε την απόφαση αυτή, αυτός ο οποίος πλήττεται σε  µεγαλύτερο  βαθµό  είναι  οι  ρωσικές  καταθέσεις  δισεκατοµµυρίων ευρώ  που βρίσκονται στις κυπριακές τράπεζες. Συνεπώς, µε την απόρριψη της απόφασης του Eurogroup, τέθηκε άµεσα επί τάπητος, η αναγκαιότητα για να εξευρεθεί άλλη λύση, και η προσοχή πλέον στράφηκε στην Ρωσία. Αυτή ήταν και η λογική εξέλιξη τόσο για την πλειοψηφία των κοµµάτων όσο και για την  κοινή γνώµη στο νησί, αφού πρώτον, η Ρωσία έχει ήδη παραχωρήσει δάνειο ύψους 2.5 δις στην Κ∆, δεύτερον, η ίδια πλήττεται (ή, σύµφωνα µε αρκετούς, στοχοποιείται) άµεσα από το προτεινόµενο κούρεµα, και τρίτον, η υπό διαµόρφωση κατάσταση αποτελεί µοναδική ευκαιρία για την  Ρωσία,  να  εδραιώσει  την  παρουσία  της  στο  νησί,  και  τους  ενεργειακούς σχεδιασµούς στην περιοχή7.

Ωστόσο, οι µεγάλες προσδοκίες της κυπριακής πλευράς από την Ρωσία ως εναλλακτική λύση,  διαψεύστηκαν,  µε   αποτέλεσµα  την  εκ   νέου  στροφή  στο Eurogroup. Η κυπριακή   κυβέρνηση  απέστειλε    εσπευσµένα   τον  υπουργό οικονοµικών, κ. Σαρρή, στην Ρωσία µε σκοπό την διερεύνηση πιθανών λύσεων. Εδώ ακριβώς είναι και το σηµείο στο οποίο ακούστηκαν µια σειρά από ανακρίβειες, µη διασταυρωµένες ή/και επιβεβαιωµένες πληροφορίες, µεταφυσικές προσεγγίσεις περί ξανθού γένους, θεωρίες συνοµωσίας και ούτω καθ` εξής. Από κυπριακής πλευράς, τα δύο ζητήµατα που τέθηκαν δεν ήταν ούτε η παραχώρηση στην Ρωσία της διαχείρισης του φυσικού αερίου, αλλά ούτε και η παραχώρηση εδάφους µε σκοπό την δηµιουργία ναυτικής στρατιωτικής βάσης. Σύµφωνα µε δηλώσεις του κ. Σαρρή, τα δύο ζητήµατα ήταν η αγορά µιας ή/και δύο κυπριακών τραπεζών από την Ρωσία, και η παράταση στην αποπληρωµή του δανείου των 2.5 δις µε µετατροπή του επιτοκίου από 4.5% σε 2.5%. Έπειτα από την διήµερη παραµονή του στην Μόσχα, ο Κύπριος ΥΠ.ΟΙΚ, επέστρεψε στο νησί λέγοντας ότι δεν κατέστη δυνατή µία συµφωνία για το φλέγον ζήτηµα των δύο τραπεζών, αλλά ότι έχει επέλθει αρχική συµφωνία στο ζήτηµα της επιµήκυνσης της αποπληρωµής. Υπό το πρίσµα αυτών των γεγονότων και µε τον χρόνο  να  πιέζει,  η  Κ∆  επέστρεψε  στην  λύση  της  Τρόικας,  δηλαδή,  κούρεµα καταθέσεων (το ποσοστό του οποίου µέχρι στιγµής δεν έχει αποσαφηνιστεί), αύξηση εταιρικού φόρου, ιδιωτικοποιήσεις κερδοφόρων ηµικρατικών οργανισµών, κτλ.

Συµπεράσµατα

Η πολιτική  και  η  οικονοµία  είναι  έννοιες  ταυτόσηµες  και  όχι  διακριτές. Συνεπώς, ο τρόπος µε τον οποίο οι διάφοροι εµπλεκόµενοι έδρασαν και δρουν, δεν είναι ούτε στατικός ούτε µονοδιάστατος. Το βασικό επιχείρηµα της Τρόικας που την οδήγησε στην απόφαση για κούρεµα καταθέσεων ήταν το µεγάλο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα της Κύπρου και δη το τραπεζικό (συζήτηση η οποία είχε ξεκινήσει από τις κατηγορίες για ξέπλυµα χρήµατος), το οποίο υπερβαίνει σχεδόν εφτά φορές το ΑΕΠ του κράτους. Ωστόσο, αυτή η διαπίστωση έρχεται σε  αντίφαση µε την κατάσταση που υφίσταται σε όλα σχεδόν τα κράτη µέλη της ΕΕ (εντός και εκτός ευρωζώνης). Παραδείγµατος χάριν,  στο  Λουξεµβούργο ο  χρηµατοπιστωτικός τοµέας είναι  20 φορές  µεγαλύτερος  από  το  κρατικό  ΑΕΠ,  στο  Ηνωµένο  Βασίλειο,  τρείς  µόλις τράπεζες  (RBS, Barclays, HSBC), ξεπερνούν  κατά  τέσσερις  φορές  το  ΑΕΠ της χώρας,  ενώ  στην  Γερµανία  η  Deutsche  Bank,  έχει  κύκλο  εργασιών  ίσο  µε  το γερµανικό ΑΕΠ8.

Ωστόσο,  η  εµµονή  της  Τρόϊκας  (Ευρωπαϊκή  Κεντρική  Τράπεζα,  ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο και Ευρωπαϊκή Επιτροπή), σε αυτό το αξίωµα όσον αφορά την Κυπριακή ∆ηµοκρατία συνδέεται άµεσα µε την ύπαρξη  ενεργειακού πλούτου στην χώρα. Εποµένως, η ένταξη της Κ∆ σε µνηµονική σύµβαση µε την Τρόικα, έχει ως απώτερο στόχο τόσο τα κοιτάσµατα αυτά καθ` εαυτά όσο και τον έλεγχο και την αξιοποίηση της κρίσιµης γεωστρατηγικά θέσης της Κύπρου. Από την άλλη, η στάση της  Ρωσίας,  είναι  εξηγήσιµη, ξεκάθαρη  και  λογικότατη.  Η  ΕΕ  για  την  Ρωσία, αποτελεί τον µεγαλύτερο και σηµαντικότερο εµπορικό της εταίρο. Εποµένως, τα επιχειρήµατα όπως η Ρωσία,  εκδικείται την Κ∆ για την πρόθεση της να ενταχθεί στον Συνεταιρισµό για την Ειρήνη (ΣγΕ), ή το γεγονός ότι ο  Κύπριος Πρόεδρος απεδέχθη την πρότασης του Eurogroup χωρίς να ρωτήσει προηγουµένως της Ρωσία, δεν αποτελούν σοβαρή προσέγγιση. Εκτός από την απόλυτη ανάγκη που έχει η ΕΕ το ρωσικό ενεργειακό µονοπώλιο, έχει και η Ρωσία ανάγκη την ευρωπαϊκή αγορά. Άρα, η πρόταση της Κ∆ για την κάλυψη των τραπεζικών αναγκών, δεν απέφερε κανένα άµεσο κέρδος για την Ρωσία. Ο µόνος τρόπος που θα οδηγούσε την Ρωσία να διακινδυνεύσει  την  διατάραξη  των  σχέσεων  της  µε  την  ΕΕ  και  ειδικά  µε  την Γερµανία, θα ήταν να δοθούν από πλευράς Κ∆,  ελαστικότερες προτάσεις, που να αποφέρουν λόγου χάριν στον ρωσικό παράγοντα, άµεσο και ξεκάθαρο ρόλο στην διαχείριση του κυπριακού φυσικού αερίου.

Παρ`  όλα  αυτά,  το  άλλο  ζήτηµα  που  προκύπτει  είναι  κατά  πόσον  η πρωτοφανής απόφαση του  Eurogroup για κούρεµα καταθέσεων, είναι µια τυχαία απόφαση (η οποία προέκυψε από λάθος εκτιµήσεις της Τρόικας και του Eurogroup), ή  εάν  αποτελεί  µια συνειδητή  στρατηγική  επιλογή  µε συγκεκριµένους στόχους. Αρκετοί  πολιτικοί αναλυτές  κάνουν     λόγο      για µία  λάθος  απόφαση,  η οποία µετατρέπει στην ουσία την Κ∆, σε ένα οικονοµικό πειραµατόζωο, δηµιουργώντας έτσι  ένα  νέο  προηγούµενο, το  οποίο  θα  φέρει  ραγδαίες  εξελίξεις  σε  µια σειρά κρατών. Αυτή η προσέγγιση, ίσως και να επιβεβαιωθεί, ωστόσο, αυτή είναι µόνον η µια πτυχή. Η άλλη πτυχή, που είναι και η σηµαντικότερη σε σχέση µε την Κύπρο, είναι τα βραχυπρόθεσµα αποτελέσµατα αυτής της απόφασης. Το πρώτο αποτέλεσµα που  έχει  ήδη   αρχίσει  να   διαφαίνεται    είναι   η   καταστροφή  του   πάλαι   ποτέ χρηµατοπιστωτικού  τοµέα της Κ∆, η σηµαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου, η µεγάλη αύξηση της ανεργίας και της υποαπασχόλησης, κτλ. Κατάσταση η οποία εναρµονίζεται µε τις γενικότερες κατευθύνσεις της ΕΕ, όπως σκιαγραφούνται από την νέα πολιτική στρατηγική ΕΕ-20209. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να σηµειωθεί ότι, για την ΕΕ η περίπτωση της Κ∆ αποτελεί µία από τις ελάχιστες εναλλακτικές, που έχει να διαχειριστεί, προκειµένου να αποκτήσει την ενεργειακή της απεξάρτηση από το ρωσικό ενεργειακό µονοπώλιο.

Καταληκτικά, ανεξαρτήτως από την αποδοχή των µέτρων της Τρόικας από την Κ∆, τίποτα δεν µπορεί να προεξοφλήσει τη συνέχεια. Όλα µπορούν να µεταβληθούν. Στο παιχνίδι υπάρχει µια σειρά από αστάθµητους παράγοντες και ανοικτά ζητήµατα. Μερικά από αυτά, τα οποία θα βαρύνουν καθοριστικά τις επόµενες εξελίξεις στο ζήτηµα, είναι σε περιφερειακό επίπεδο η περαιτέρω εµβάθυνση της κρίσης σε µια σειρά από χώρες τις περιοχής, η εξέλιξη της κρίσης στην Συρία, µια πιθανή µεταβολή συµφερόντων σε δρώντες κλειδιά όπως το Ισραήλ, αλλά και  οι  αντιδράσεις της Ρωσίας. Παράλληλα, την εξέλιξη των πραγµάτων µπορεί να µεταβάλει δραστικά και η ίδια η Κ∆, εάν προβεί σε µία σειρά στρατηγικών επιλογών που θα µπορούσαν να την  βγάλουν  από  το  αδιέξοδο,  όπως  η  επανεξέταση  της  παρουσίας  σε  ΕΕ  και ευρωζώνη, αλλά και η παράλληλη σύναψη συνεργασιών κοινής ωφέλειας µε τρίτες χώρες στο πλαίσιο αξιοποίησης του φυσικού της πλούτου. Σε αντίθετη περίπτωση το µέλλον της Κ∆ και του λαού της κρίνεται ιδιαζόντως ζοφερό, µη αποκλειόµενης και της πιθανότητας αρνητικών εξελίξεων και στο ανοικτό Κυπριακό.

Υποσημειώσεις

1.   Με τον όρο πολυπολικότητα (multipolarity), προσδιορίζεται ο δοµικός συσχετισµός ισχύος ενός του  παγκόσµιου συστήµατος διακυβέρνησης. Σε αντίθεση µε το στάδιο της µονοπολικότητας όπου σε παγκόσµιο επίπεδο υπάρχει ένας πανίσχυρος δρώντας (Superpower) που καθορίζει τις ισορροπίες, στο στάδιο της πολυπολικότητας αυτό αλλάζει, αφού ο συσχετισµός ισχύος διαµοιράζεται σε περισσότερους πόλους ισχύος.

2.    Ως  υποπεριφερειακό  σύµπλεγµα ασφαλείας  (Sub-regional  security  complex),  προσδιορίζεται  µια  συγκεκριµένη γεωγραφικά περιοχή, στην οποία όλα όσα συντελούνται έχουν άµεση ή έµµεση επίδραση στα  ζητήµατα όλης της
περιοχής (Για περισσότερα βλπ. B Buzan, B. and Wæer, O. (2003) Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University Press).

3.  Βλπ. Καθηµερινή, 08/02/2012, http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathbreak_1_08/02/2013_482581

4. Μάριος Αδάµου, 30/12/12 Η Σηµερινή, http://www.sigmalive.com/simerini/politics/reportaz/548433

5. Η προεκλογική περίοδος στην Κύπρο έκλεισε µε την εκλογή του Νίκου Αναστασιάδη µε ποσοστό 57.48%, βλπ
Κυπριακό Πρακτορείο Ειδήσεων http://www.proedrikes2013.gov.cy/news/20130224_21.htm

6. Συγκεκριµένα, η απόφαση του Eurogroup την οποία ο Κύπριος Πρόεδρος απεδέχθη, προέβλεπε (µεταξύ πολλών άλλων) κούρεµα 6.5% σε καταθέσεις µέχρι και 100.000 ευρώ (κάτι το οποίο ειρήσθω εν παρόδω, αντίκειται στο ευρωπαϊκό κεκτηµένο), και 9.9% σε καταθέσεις άνω των 100.000. Για περισσότερα βλπ. Kambas M and Tagaris K.
Huffington Post 24/03/2013 http://www.huffingtonpost.com/2013/03/24/saving-cyprus- economy_n_2943744.html?utm_hp_ref=business
7.Νίκος  Τριµικλινιώτης, 25/03/2013 http://www.opendemocracy.net/nicos-trimiklinioti/cyprus-eurocrisis-beginning-of- end-of-eurozone
8.  Νικος Μπογιόπουλος, 21/03/2013, Ριζοσπάστης
http://www.rizospastis.gr/columnPage.do?publDate=21/3/2013&columnId=1821
9.  Η στρατηγική ΕΕ-2020, είναι η νέα στρατηγική που καθορίζει της πολιτικές και οικονοµικές δράσεις της ΕΕ µε βασικά στοιχεία, την χωρίς αποκλεισµούς ανάπτυξη, την ανταγωνιστικότητα, το ευέλικτο και φτηνό εργατικό δυναµικό, κτλ. Για περισσότερα βλπ. 31/01/2010 Ριζοσπάστης,
http://www.rizospastis.gr/story.do?id=5478449&publDate=31/1/2010

*  Το παρόν άρθρο, έχει αρχικά δημοσιευθεί από το ΚΕΜΜΕΠ, τον περασμένο Μάρτιο, στο παρακάτω link:

http://www.kemmep.gr/index.php/2013-03-22-13-55-24/40-2013-04-10-08-53-07

Για περισσότερα σχετικά με το ΚΕΜΜΕΠ: 

http://www.kemmep.gr/